Od sprawnego funkcjonowania mózgu zależy aktywność naszego ciała i umysłu. Mózg sprawuje kontrolę nad wszystkimi narządami cielesnymi i procesami fizjologicznymi. Odpowiada również za takie zdolności umysłowo-poznawcze, jak świadomość, inteligencja, pamięć, podejmowanie decyzji, twórczość artystyczna czy empatia. Niewiele przesady jest w twierdzeniu, że ludzki mózg stanowi strukturalny nośnik cech decydujących o istocie człowieczeństwa. Głównym zadaniem neurokognitywistyki jest wyjaśnienie, w jaki sposób aktywność mózgu - w interakcji z ciałem oraz otoczeniem fizycznym i społecznym - wytwarza wewnętrzny świat naszego umysłu.
W przeszłości wielu wybitnych myślicieli nie zdawało sobie sprawy z tego, że mózg odgrywa istotną rolę w wytwarzaniu stanów umysłowych. Większe znaczenie przypisywano takim organom, jak serce, wątroba, nerki czy śledziona. Arystoteles twierdził, że główną funkcją mózgu jest ochładzanie krwi. Z kolei Kartezjusz utrzymywał, że mózg to deterministyczna maszyna, która w tajemniczy sposób kontaktuje się z niematerialnym umysłem za pomocą szyszynki.
Wyjątkowy pogląd, jak na swoje czasy, sformułował Hipokrates. Dzięki badaniom skutków uszkodzeń mózgu doszedł do następującego wniosku: „Ludzie powinni wiedzieć, że nasze odczuwanie przyjemności, wszelka radość, śmiech i wesołość, podobnie jak ból, troska, zgryzota i nasze łzy, że wszystko to pochodzi z mózgu i tylko z mózgu, i dlatego twierdzę, że mózg tłumaczy świadomość". Uderza podobieństwo tego twierdzenia do wypowiedzi laureata Nagrody Nobla, Francisa Cricka, który pisał: „Ty, twoje radości i smutki, twoje wspomnienia i ambicje, twoje poczucie tożsamości i wolna wola, nie są w rzeczywistości niczym innym niż sposobem, w jaki zachowuje się ogromny zbiór komórek nerwowych i związanych z nimi cząsteczek".
Wiedzę na temat zależności między umysłem a mózgiem czerpiemy z różnych źródeł. Do najważniejszych spośród nich należą: a) badanie wpływu psychoaktywnych substancji chemicznych na procesy umysłowe, b) analiza uszkodzeń mózgu u ludzi przejawiających deficyty poznawcze, c) stymulacja mózgu przytomnych pacjentów w trakcie operacji neurochirurgicznych, d) obserwacja skutków transczaszkowej stymulacji mózgu, e) nieinwazyjne obrazowanie aktywności mózgu w trakcie wykonywania czynności umysłowo-poznawczych, f) tworzenie komputerowych modeli (symulacji) aktywności mózgu.
Dzięki zastosowaniu nowoczesnych metod neuroobrazowania powstają szczegółowe mapy mózgu-umysłu lokalizujące ośrodki (moduły) w mózgu, których zintegrowana aktywność wytwarza określone stany umysłowe. Obecnie lokalizuje się z dużą dokładnością (często jest to lokalizacja rozproszona) struktury odpowiedzialne za niemal wszystkie czynności umysłowo-poznawcze. Dotyczy to różnych rodzajów pamięci, świadomości, uczenia się, zdolności językowych, wnioskowania, percepcji, podejmowania decyzji, emocji, przeżyć moralnych i estetycznych, kontroli zachowania oraz poczucia tożsamości osobowej.
Posiadanie szczegółowej mapy mózgu-umysłu umożliwia kontrolę i modyfikację przebiegu procesów umysłowych, leczenie zaburzeń poznawczych i zachowaniowych oraz projektowanie systemów sztucznych (sieci neuronowych, w dalszej zaś perspektywie także sztucznych mózgów) zdolnych do realizacji procesów poznawczych wykonywanych przez ludzkie mózgi. W ciągu ostatniej dekady XX wieku (nazywanej „Dekadą Mózgu") ludzkość dowiedziała się więcej na temat mózgu i umysłu niż w ciągu całej wcześniejszej historii.
Powodem ekspansji neuronauk jest zrozumienie, że wszystkie aspekty naszego życia, indywidualnego i społecznego, zależą od tego, jak działa nasz mózg. Do neuronauk należy obecnie niezwykle bogata grupa dyscyplin: neuroanatomia, neurofizjologia, neuropsychologia, neuronauka porównawcza, teoria ewolucji mózgu, neurolingwistyka, neurosocjologia, neuroinformatyka, neurokognitywistyka, społeczna neuronauka poznawcza, neuroestetyka, neuroetyka, neurokryminologia, neuroteologia, neuroekonomia i wiele innych.
Neuronaukowa rewolucja, której jesteśmy świadkami, ma wymiar nie tylko praktyczno-technologiczny i medyczny, ale przede wszystkim poznawczy. Spektakularny przyrost wiedzy na temat struktury, zasad organizacji i funkcji mózgu sprawia, że lepiej rozumiemy samych siebie, odkrywamy nowe poziomy zależności między umysłem a mózgiem oraz dokonujemy redefinicji klasycznych kategorii, takich jak osoba, inteligencja, świadomość czy wolna wola.
Warto przeczytać:
- Francis Crick, Zdumiewająca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy, przeł. B. Chacińska-Abrahamowicz i M. Abrahamowicz, Warszawa: Prószyński i S-ka.
- Chris Frith, Od mózgu do umysłu. Jak powstaje nasz wewnętrzny świat?, przeł. A. i M. Binderowie, Warszawa: Wyd. UW, 2011.
- Michael Gazzaniga, Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? Neuronauka a istnienie wolnej woli, przeł. A. Nowak, Sopot: Smak Słowa, 2013.
- Piotr Jaśkowski, Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł?, Warszawa: Vizja Press&IT, 2009.
- Ernst Pöppel, Anna L. Edingshaus, Mózg – tajemniczy kosmos, przeł. Maria Skalska, Warszawa: PIW, 1998.
- Vilayanur S. Ramachandran, Neuronauka o podstawach człowieczeństwa. O czym mówi mózg?, przeł. A. i M. Binderowie i E. Józefowicz, Warszawa: Wyd. UW, 2012.
- Jerzy Vetulani, Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice, Kraków: Wyd. Homini, 2011.
- Semir Zeki, Blaski i cienie pracy mózgu. O miłości, sztuce i pogoni za szczęściem, przeł. A. i M. Binderowie, Warszawa: Wyd. UW, 2012.
Warto zobaczyć:
https://www.ted.com/talks/vilayanur_ramachandran_on_your_mind?language=pl
(Vilayanur Ramachandran opowiada o uszkodzeniach mózgu i ich osobliwych skutkach dla działania umysłu – polskie napisy)
https://www.youtube.com/watch?v=r94YK3bgfYM
(Film przedstawiający osobliwe stany umysłu spowodowane zaburzeniem aktywności mózgu – polski lektor)
https://www.youtube.com/watch?v=_3Ts3vg48Z0
(Film na temat nieświadomej aktywności mózgu i jej wpływu na ludzkie zachowania, część II dostępna na tej samej stronie – polski lektor).
https://www.youtube.com/watch?v=VrLRaF6HeMg
(„Tajemnice ludzkiego mózgu" – film w języku angielskim)
https://www.youtube.com/watch?v=zvikapjvEJA
(Film na temat struktury i wielorakich funkcji mózgu – w języku angielskim)
http://www.ted.com/talks/allan_jones_a_map_of_the_brain
(Mapowanie mózgu – polskie napisy)
http://www.ted.com/playlists/1/how_does_my_brain_work
(Antonio Damasio o tym, jak mózg tworzy nasze doświadczenie samych siebie – polskie napisy).
https://www.youtube.com/watch?v=eg_IYt8_Tws
(Mózg – umysł – dusza. Film z polskim lektorem – z przymrużeniem oka)