Pytanie o związek między językiem a poznaniem może dotyczyć wpływu języka na myślenie i percepcję. Czy użytkownik języka pozbawionego określeń „zielony" i „niebieski" widzi różnicę między wspomnianymi barwami? Czy ktoś, kto nie zna słów „lewy" i „prawy", może myśleć o relacjach przestrzennych tak samo jak my? Według skrajnych deterministów językowych, jak Benjamin Whorf, odpowiedź na te pytania jest przecząca. Ich zdaniem większość kategorii, dzięki którym porządkujemy rzeczywistość, nie jest odkrywana w świecie, lecz konstruowana przez społeczność językową. Skoro jednak myślenie i postrzeganie odwołują się do kategorii, a tych dostarczają język i kultura, zatem nie da się pomyśleć ani doświadczyć niczego, co jest niewyrażalne w języku.
Skrajny determinizm językowy nie został zadowalająco potwierdzony empirycznie. Okazało się na przykład, że członkowie plemienia Dani z Papui Nowej Gwinei, których język nie zawiera nazw kolorów innych niż jasny i ciemny, z łatwością dzielą przedmioty na czerwone i nieczerwone, natomiast Majowie z miejscowości Tenejapa w Południowym Meksyku, którzy nie znają wyrazów oznaczających lewy i prawy, doskonale sobie radzą z układaniem przedmiotów nie tylko według kierunków świata, ale również wtedy, gdy punktem odniesienia są oni sami. Ważnym wyjątkiem jest arytmetyka – członkowie plemion, których języki nie zawierają odpowiednich liczebników, mają kłopoty m.in. z odróżnieniem zbioru czterech bananów od zbioru pięciu bananów.
Psychologia poznawcza i językoznawstwo generatywne formułują problem związku między językiem i poznaniem w następujący sposób: Czy znajomość języka stanowi odrębną kompetencję poznawczą, czy też można ją wyjaśnić w kategoriach bardziej podstawowych zdolności, jak pamięć, wykrywanie wzorców lub wnioskowanie? Według Noama Chomskiego znajomość struktur gramatycznych jest wrodzona. Każdy zdrowy człowiek jest wyposażony w wyspecjalizowane „urządzenie", dzięki któremu nauka pierwszego języka przebiega zgodnie z określonym harmonogramem niezależnym od rozwoju innych zdolności poznawczych. Wystarczy, że w odpowiednim czasie znajdziemy się we właściwym środowisku. Dziecko dysponuje niewielką próbką wypowiedzi (często urywanych i niegramatycznych), a opiekunowie nie pouczają go, które ciągi słów są poprawnie zbudowane. Wrodzona wiedza o strukturze możliwych języków sprawia jednak, że dziecko nie rozpatruje mnóstwa potencjalnych prawidłowości gramatycznych, lecz na podstawie niewielkiego zbioru usłyszanych wypowiedzi danego języka od razu wybiera właściwy podzbiór zasad.
Za tezą o odrębności języka i myślenia przemawiają też inne argumenty. Znane są przypadki osób, które – w wyniku uszkodzenia mózgu, wady genetycznej lub niesprzyjających warunków środowiskowych – nie opanowały języka wcale lub opanowały go w ograniczonym zakresie, chociaż ich inteligencja ogólna mieści się w granicach normy; niekiedy również znaczne upośledzenie umysłowe idzie w parze z wysokimi kompetencjami językowymi (np. u osób z zespołem Williamsa). Zdarza się i tak, że dzieci mające do czynienia tylko z wypowiedziami tzw. języka pidżinowego, pozbawionego jakichkolwiek zasad gramatycznych, spontanicznie tworzą nowy język z pełnym zestawem reguł morfologicznych i składniowych (tak powstał kreolski język hawajski, a także wiele języków migowych).
Pogląd Chomskiego jest również zgodny z pewnymi wynikami neurobiologii (np. specjalizacją obszarów mózgu) oraz ewolucjonistycznym ujęciem umysłu jako zlepka wyspecjalizowanych podsystemów poznawczych (tzw. modułów), powstałych na drodze doboru naturalnego. To jednak nie oznacza, że problem został rozstrzygnięty. Od dawna istnieje w psychologii podejście teoretyczne, na gruncie którego umysł to nie tyle zlepek wielu prostych, wyspecjalizowanych mechanizmów, ile raczej złożona maszyna wielozadaniowa. Pod koniec lat 80. XX wieku koncepcja ta weszła do językoznawstwa, dając początek językoznawstwu kognitywnemu.
Językoznawcy kognitywni, tacy jak Ronald Langacker i George Lakoff, uznali, że należy badać wzajemne związki między różnymi aspektami języka a myśleniem i poznaniem. Twierdzą oni, wbrew Chomskiemu, że adekwatny opis składni języka naturalnego musi się odwoływać do mechanizmów pozajęzykowych, takich jak schematy pojęciowe. Sztandarowym przykładem zagadnienia dotyczącego składni, którego nie sposób rozwiązać w kategoriach formalnej gramatyki generatywnej, jest pytanie o to, które zdania w stronie czynnej podlegają przekształceniu na stronę bierną.
Rozważmy angielskie zdania: (1) „John hit Peter" (Jan uderzył Piotra) i (2) „John left the room" (Jan opuścił pokój). Możemy powiedzieć: (1') „Peter was hit by John" (Piotr został uderzony przez Jana), nie możemy natomiast powiedzieć: (2') „The room was left by John" (Pokój został opuszczony przez Jana). Dlaczego? Przecież struktura gramatyczna zdań (1) i (2) jest ta sama. Według językoznawców kognitywnych odpowiedź musi uwzględniać fakt, że zdanie (1) opisuje dynamiczną relację między Janem i Piotrem, tj. taką, która ma konsekwencje zarówno dla Jana, jak i dla Piotra; zdanie (2) opisuje zaś relację niedynamiczną – to, że Jan opuścił pokój, nie ma dla pokoju żadnego znaczenia. To jednak, czy dany czasownik wyraża relację dynamiczną, wykracza poza zakres teorii składni.
Warto przeczytać:
- Język w świetle nauki, red. B. Stanosz, Warszawa: Czytelnik, 1980.
- George Lakoff, Mark Johnson, Metafory w naszym życiu, tłum. T. Krzeszowski, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2011.
- Ronald W. Langacker, Wykłady z gramatyki kognitywnej, tłum. H. Kardela, P. Łozowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2005.
- John Lyons, Chomsky, tłum. B. Stanosz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1998.
- Steven Pinker, Jak działa umysł, tłum. M. Koraszewska, Warszawa: Książka i Wiedza, 2002.
- Benjamin Lee Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, tłum. T. Hołówka, Warszawa: PIW 1982.
Warto zobaczyć i wysłuchać (po angielsku):
https://www.youtube.com/watch?v=mMNFyhuqyNQ
(G. Pullum i G. Thierry: debata na temat determinizmu językowego)
https://www.youtube.com/watch?v=6Si1LiJKts0
(Robert Sapolsky z Uniwersytetu Stanforda objaśnia relatywizm językowy)
https://www.youtube.com/watch?v=Q-B_ONJIEcE
(Steven Pinker o języku i umyśle)
https://www.youtube.com/watch?v=3LqUA7W9wfg
(wczesny wywiad z Chomskim)
https://www.youtube.com/watch?v=Eu-9rpJITY8
(George Lakoff o metaforach)